گردشگری جامعه محور (CBT) و چگونگی توسعه آن در ایران

گردشگری با اثر قابل توجهی که بر جوامع محلی در مقاصد گردشگری دارد، می­تواند منبع مهمی از درآمد و اشتغال برای مردم محلی که بدان وابسته است باشد و در صورتی که به طور مناسب برنامه­ریزی و مدیریت شود، می­تواند به عنوان نیرویی برای حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی تلقی شود.

در این میان گردشگری جامعه محور (CBT) اغلب به عنوان یک جایگزین برای گردشگری عمومی و نیز رهیافتی برای پایدارتر شدن گردشگری معرفی شده است که اگر خوب توسعه یابد می­تواند موجب کاهش فقر شده و  منافع اقتصادی و زیست محیطی بیشتر را برای افراد و جامعه محلی موجب گردد.

در این مقاله از پایاسفر با مرور منابع کتابخانه ­ای و اینترنتی موجود در رابطه با موضوع به بررسی گردشگری جامعه محور و اصول آن پرداخته و نیز راهکارهایی جهت پیاده سازی آن در کشور ارائه داده است.

تعریف گردشگری جامعه محور (CBT)

گردشگری جامعه محور(CBT) اغلب به عنوان یک جایگزین برای گردشگری عمومی و نیز رهیافتی برای پایدارتر شدن گردشگری معرفی شده است که اگر خوب توسعه یابد می تواند موجب کاهش فقر شده و  منافع اقتصادی و زیست محیطی بیشتر را برای افراد و جامعه محلی موجب گردد.

گردشگری جامعه محور  بیش از سه دهه به عنوان ابزار توسعه اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و نیز ابزار رفع نیازهای جامعه محلی از طریق تولیدات گردشگری مورد توجه قرار گرفته است.

جامعه محلی با اختصاص زمان و نیروی کار خود در نوآوریها مشارکت می­کنند و زمان و نیروی کار افراد جامعه ارزشمند است .

 در واقع افراد هزینه فرصتها را پرداخت می­کنند که قابل توجه است،به یژه برای جوامع فقیرتر فرایند ترغیب آنان حساس­تر بوده و نمی­ توان مانع معیشت آنان شد بنابراین بدون محاسبه مزایای خالص ناشی از نوآوری، کاهش هزینه سرمایه­ گذاری و هزینه­ های مکرر نمی­توان قضاوت کرد که آیا ترغیب جامعه محلی به مداخله سودمند بوده یا خیر؟

گردشگری جامعه محور بر اساس مشارکت جامعه در توسعه تولیدات گردشگری تعریف شده است. CBT به عنوان یک راه حل ممکن برای اثرات منفی گردشگری عمومی در کشورهای درحال توسعه ظهور یافته است و به طور همزمان یک استراتژی برای جامعه جهت نیل به شرایط بهتر زندگی است.

هسته اصلی ایده آن یکپارچه سازی مدیریت هتلها، غذاها و نوشیدنیها، خدمات مکم و مدیریت توریسم است. اما شامل دیگر زیربخشها همچون (زیرساخت ها، بهداشت، آموزش و محیط زیست) نیز است، لذا توسعه پایدار پروژه هایی را تأمین می کند که بوسیله مردم محلی ایجاد شده و تشویق روابط بین فردی بین جامعه محلی و گردشگران را به عنوان عنصر کلیدی توسعه محصولات کشاورزی معرفی می کند.

اما حال سوال این است که چگونه می­توان فرایند توسعه گردشگری را بهبود بخشید و منافع آن را برای مقاصد درحال توسعه افرایش داد؟

فهم ما از فرایندهایی که منجر به اثرات مختلف گردشگری می­ شود

فهم ما از راه­های موثر به منظور افزایش دانش جمعی در گردشگری، به نحوی که توانایی ما را در برنامه­ریزی برای گردشگری و ارزیابی دقیق آن برنامه­ ها بهبود بخشد.

درک ما از مکانیزم ­های مختلف برای بهبود مشارکت اجتماع در گردشگری، که شامل توسعه همکاری­ ها، کارآفرینان و رهبران گردشگری می­شود.

گردشگری جامعه محور، اشاره به‌گونه‌ای از گردشگری دارد که بیش از هرچیز بر سه اصل مالکیت، مدیریت و مشارکت جامعه محلی در تمامی سطوح نظام گردشگری مقصد تاکید دارد.

گردشگری جامعه محور به هیچ روی یک مفهوم نو و بدیع نیست. حتی شاید بتوان گفت این شیوه یکی از قدیمی ترین راه های توسعه گردشگری در دنیا است.پ

برای دهه ها این شیوه پایدار و سازنده توسعه گردشگری به دست فراموشی سپرده شده بود. قریب به 3 دهه است که تلاش های بسیاری در جهت احیای این شیوه هدایت و برنامه­ ریزی گردشگری از سر گرفته شده است.

همگی این تلاش ­ها بر پایه این باور اساسی استوار است که این شیوه می­ تواند در نواحی روستایی و حاشیه­ ای بسیاری از مشکلات و معضلات اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی را حل نماید.

اهمیت گردشگری جامعه محور

در گردشگری جامعه محور، برنامه‌ریزی گردشگری نه برای جامعه محلی، بلکه با مشارکت جامعه محلی طراحی و اعمال می‌شود.

در این شیوه، جامعه محلی مدیریت منابع و جاذبه‌های گردشگری را برعهده دارد و خود با ایفای نقش‌های مختلف مانند میزبان، راهنما و مالک از منابع مصرفی گردشگری منتفع می‌شود.

به طور کلی، گردشگری جامعه محور نوعی از گردشگری است که پایداری فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی را مدنظر داشته و به‌وسیله جامعه محلی مدیریت و مالکیت می‌شود و هدف آن قادر ساختن بازدیدکنندگان به افزایش دانش و آگاهی‌شان درباره جامعه و روش‌های زندگی در آن است.

گردشگری جامعه محور به دنبال تنوع بخشی به اقتصاد محلی است. در حقیقت این نوع گردشگری قصد ندارد تا همه افراد جامعه بومی را تشویق نماید، بطور تمام وقت به کسب و کارهای حوزه گردشگری بپردازند.

بلکه این افراد باید مشاغل سنتی خود را حفظ نمایند و به گردشگری به عنوان منبع درآمدی مکمل و البته فصلی جهت بهبود اوضاع اقتصادی و رفاهی خویش بنگرند و با منتفع شدن از جریان توسعه گردشگری خود را متعهد به حفظ سرمایه و ایجاد ارزش افزوده از آن بدانند.

بیشتر بخوانید:گردشگری روستایی سکوی پرتاب صنعت گردشگری و سفر

چند نمونه موفق از گردشگری جامعه محور

سازمان‌دهی پایین به بالای جامعه محلی در بین روستاییان منجر به تاسیس باشگاه بوم‌گردی کوه یاو نوی شد. این باشگاه مشارکت روستاییان را در برنامه‌ریزی و مدیریت جنبش فزاینده گردشگری در منطقه تسهیل کرده است.

افزایش آگاهی درباره حفاظت از منابع طبیعی؛ تشویق مشارکت محلی در مدیریت گردشگری؛ ایجاد شغل و فرصت‌های درآمدی بیشتر برای مردم محلی و پشتیبانی از دفع مناسب فاضلاب، مدیریت پسماند و ایمنی در گردشگری از جمله اهداف این باشگاه عنوان می‌شود.

پروژه برنامه خانه مسافربان تالای نوک از سوی یک شرکت ترتیب داده شد که بر توانمندسازی، آموزش و کارآموزی و درگیر کردن افراد محلی در پروژه‌های گردشگری تاکید داشت.

یک مورد کاوی درباره ترجیحات گردشگران نشان داد که از دلایل اصلی استفاده گردشگران از خانه مسافر، اشتیاق آنان برای اصالت و نیز تعامل با میزبانان محلی بود.

این مورد کاوی نشان می‌دهد انگیزه گردشگران برای مشارکت در گردشگری اجتماع‌محور از اشتیاق به داشتن تجربیاتی منحصربه‌فرد و اصیل ناشی می‌شود که فرض می‌شود در فعالیت‌های هر روزه افراد محلی وجود دارد و در پشت صحنه‌های گردشگری رخ می‌دهد.

روستای شیب دراز جزیره قشم را می‌توان یکی از این تجارب موفق دانست. ماجرا هم از این قرار است که هر ساله لاک‌پشت‌های پوزه عقابی برای تخم‌گذاری به جزیره قشم به‌ویژه ساحل روستای شیب‌دراز می‌آیند.

مردم محلی، از گذشته تخم این لاک پشت را به‌عنوان ماده غذایی مورد استفاده قرار می‌دادند. این لاک‌پشت در فهرست جهانی IUCN (اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) در لیست قرمز قرار دارد و در خطر انقراض است.

در اینجا بود که گردشگری اجتماع‌ محور و توانمندسازی مردم محلی به کمک آمد. اعضای انجمن‌های مردم‌نهاد در حوزه اکوتوریسم روستاییان را تشویق کردند به جای خوردن تخم لاک‌پشت به مراقبت آنها کمک کنند و در ازای آن پول بگیرند. این‌گونه بود که خیلی زود مواظبت از لاک‌‌پشت‌ها به هنجار تبدیل ‌شد.

اصول گردشگری جامعه محور

ظهور اندیشه توسعه پایداردر دهه 60 میلادی به همراه پررنگ شدن نقش جوامع محلی با تاکید بر نگرش پایین به بالا، تمامی زمینه های علمی و صنعتی در جهان را تحت تاثیر قرار داده است.

در این بین گردشگری نیزاز این تاثیر بی بهره نبوده و دچار تحولاتی شده که اکثرا بصورت شکل گیری انواع جدید گردشگری و تعریف اصول نوین در مدیریت گردشگری مطرح شده اند.

ولی معمولا گردشگری با روند توسعه معمول تنها برای بخشی از جامعه منافع به همراه دارد و حتی ساده ترین منافع مثل ایجاد شغل در انحصار گروه های محدودی قرار دارد در زیر اصول گردشگری جامعه محور آورده شده است.

راهکارهایی جهت تسهیل توسعه گردشگری جامعه محور در ایران

راهکارهایی برای جوامع محلی

با توجه به اهمیت نقش مشارکت و کارآفرینی جامعه محلی در گردشگری جامعه محور، اصول مرتبط با آموزش، مدیریت و سازمان دهی جامعه و با توجه به مطالعات انجام شده در راستای بررسی تمایل به توسعه گردشگری، نحوه مشارکت مردم بومی و عوامل فرهنگی موثر بر آن، مناسب است که راهکارهای زیر جهت زمینه­سازی این نوع از توسعه گردشگری در جامعه محلی مورد توجه قرار بگیرد:

• تعیین عوامل موثر بر مشارکت جامعه محلی در توسعه گردشگری
• تعیین گونه­شناسی مشارکت در جامعه محلی هدف، جهت شناسایی نحوه مشارکت مطلوب جامعه در گردشگری و فرایند تصمیم گیری مرتبط با آن            
   برنامه ریزی آموزشی جهت ارتقاء سطح دانش و معلومات مرتبط با گردشگری و کارآفرینی در جامعه هدف               
• شناسایی و بررسی وضعیت ذینفعان جهت توسعه گردشگری در جامعه هدف
• بومی سازی الگوهای آموزش روش های مشارکتی، فرایندهای تصمیم گیری و الگوهای اجرایی گردشگری جامعه محور بر اساس خصوصیات جامعه هدف

راه کارهایی در زمینه برنامه ریزی توسعه

تعیین اهداف واقع بینانه برای این نوع از توسعه گردشگری نیاز به بررسی شرایط جامعه در ارتباط با سیاست­های پایه حکومتی، بازرگانی، سیاست­های بین الملل و حتی قوانین حفاظتی دارد.

لذا جهت تسهیل اجرای این نوع از توسعه گردشگری سیاست­های مطابق با آن نیز باید در دولت برنامه­ریزی و به اجرا درآید. در این راستا راهکارهای ذیل می­توانند مفید واقع شوند:

• حمایت حکومتی از لحاظ مالی، علمی و سیاست­گذاری و ارتباط بین سطح ناحیه­ای و ملی در برنامه­ریزی توسعه گردشگری
• افزایش مشارکت ذینفعان در برنامه­ریزی، اجرا و مدیریت
• تقویت مهارت­های مناسب بین برنامه­ریزان جهت درک بهتر نگرش­های مشارکتی
• تعریف فرایندهایی جهت تقسیم عادلانه سودهای حاصل از گردشگری
• ایجاد سیاست­هایی جهت تقویت نهادهای قدرتمند بومی
• برنامه­ریزی جهت تقویت علمی و آگاهی بیشتر جهت دست اندرکاران صنعت
• ترویج استفاده از فن آوری مناسب و ارتباط با بازار
• تدوین سیاست­هایی جهت دسترسی عادلانه به منابع مورد استفاده در گردشگری

سخن پایانی

نظر به اهمیت بالای صنعت گردشگری بویژه گردشگری جامعه محور به عنوان یک استراتژی توسعه پایدار در ایران در زیر چالش­ های عمده این صنعت آورده شده که با اقدام در جهت ترفیع این چالش­ها و موارد ذیل می­توان امید بدان داشت که روزی این صنعت یکی از  مهم‌ترین گزینه ­ها برای درآمد ارزی در کشور خواهد بود.

• فقدان وزارتخانه توریسم و گردشگری در کشوری بزرگ و تاریخی مانند ایران
• فضای نامساعد تبلیغاتی برای مخدوش کردن چهره ایران و انزوای ایران در سطح بین‌المللی،
• عدم تطبیق و هماهنگی فرهنگ جهانگردان برخی از کشورهای خارجی با فرهنگ اسلامی،
• عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این بخش به علت عدم سودآوری، حمایت ناکافی دولت در مورد امنیت جهانگردان، اقدامات سلیقه‌ای و محدودکننده از سوی برخی مقامات غیرمسئول و…،
• ناهماهنگی در همکاری بین سازمان ها و ارگان های دولتی که در بهبود وضع جهانگردی مؤثرند
• تصمیم گیری های منفک سازمان ها
• تعدد مراکز تبلیغاتی و نداشتن سیستم واحد در تبلیغات و بازاریابی فقدان یک برنامه جامع و استراتژیک و همچنین مشخص نبودن هدف ها و سیاسترهای ایرانگردی و جهانگردی در قالب یک برنامه اجرایی،
• فقدان یک شبکه ماهواره ای به زبان انگلیسی مختص تبلیغات جهانی در زمینه گردشگری ایران
• عدم شرکت فعال در نمایشگاه های بین المللی خارج از کشور